Indianie.org.pl - Kultura Indian Ameryki Północnej
 
Indianie.org.pl

Home > Teksty > Torby z klapą w kaształcie proporca

Kultura, tradycja, historia.




Torby z klapą w kaształcie proporca

Małe, skórzane sakiewki z wydłużonymi, dekorowanymi klapami były kiedyś popularne raczej w północnej części Równin, jednak pisano o nich niewiele. Określiłem je jako torby z klapą przypominającą proporczyk, ponieważ najbardziej uderzający element tych przedmiotów stanowi ozdobna klapa zamykająca, która często ma kształt proporczyka, zwłaszcza we wczesnych przykładach. Sakiewki są zazwyczaj małe, podczas gdy klapy są w stosunku do nich duże, z reguły przynajmniej dwa razy dłuższe od samej sakiewki. Wiele z nich (oczywiście nie wszystkie) ma z tyłu przymocowany pasek lub szarfę. Są to czasami same paski skóry lub tkaniny, które często na końcach mają dekoracje z koralików lub piór.

Torba z klapą w kaształcie proporca

Kliknij aby powiększyć

Jedną ze współczesnych wzmianek o torbach znajdujemy w magazynie i szkicowniku Rudolpha Kurza. Uwiecznił on dwóch Indian z plemienia Wron w Fort Union w roku 1851 i opisał jako męskie sakiewki pokryte koralikami i noszone na plecach. Zarówno szkice, jak i opis zostały wiernie przedrukowane w publikacji Crow Indians Beadwork autorstwa Wikdschut&Ewers, str. 35 ryc. 37. Poza tym jedynymi publikowanymi opisami tych przedmiotów są krótkie charakterystyki na współczesnych wystawach i w katalogach muzealnych. W większości z nich przedmioty te są nazywane torbami lub sakiewkami. Na przykład w katalogu Judy Thompson ze North American Collection w Barne Museum widnieje obiekt pochodzący wyraźnie z Równiny Centralnej, który został nazwany „torba do pracy kobiet z plemienia Czarnych Stóp”. To przypisanie to oczywiście tylko opinia. Z kolei w Bax Collection w Denver Art Museum znajduje się torba zwana torbą na amulety. Gilbert Wilson opisał przykład znajdujący się w jego zbiorach jako torbę na krzesiwo.

To, że torby z klapą przypominającą proporczyk występują w zbiorach muzealnych i prywatnych, nie należy to w żadnym wypadku do rzadkości. Oczywistą rzeczą jest, że zaczęto je wytwarzać w 1851 r., co wynika z informacji Kurza, ale jest też kilka toreb obszytych koralikami pony datowanych na lata 30` XIX w. lub wcześniej. Wiele starszych egzemplarzy wydaje się pochodzić z Wielkich Równin, ale podobno jest przynajmniej jeden przykład takiej torby w Europie określany jako pochodzący z plemienia Wron/Plateau. Przykłady toreb, których krańce obszyte są tymi dekoracjami, zdają się mieć bardzo długie klapy. (na jednej z wystaw w American Museum of Natural History w Nowym Jorku znajdowała się jedna z nich.)

Wydaje się, że w większości miejsc torby wyszły na dobre z mody najpóźniej w latach 90` XIX wieku. Przypuszczenie to opiera się na tym, że późniejsze przykłady (pochodzące z okresu po I wojnie światowej) nie są znane oraz na tym, że rzadko pojawiają się one na fotografiach. Na dodatek, większość istniejących egzemplarzy wydaje się być bardzo stara.

Torba z klapą w kaształcie proporca

Kliknij aby powiększyć

Jest kilka historycznych fotografii ukazujących noszone torby z klapą przypominającą proporczyk. Jedna z nich została zrobiona około roku 1870 tłumaczowi Juliusowi Meyerowi oraz delegacji oprowadzających go Indian z plemienia Siuksów. Meyer ma torbę z proporczykiem, której klapa jest sznurem pokryta ściegiem „leniwej Indianki” tworzącym trójkątne wzory. Górne krańce są pokryte frędzlami, za to na dole torba zdaje się być zaokrąglona. Mężczyzna przewiesił ją sobie z przodu, na skórzanym płaszczu, tak więc szarfa paska jest wyraźnie widoczna. (Fotografia pojawia się w dziele Browna Fighting Indians of the West. Bardzo podobna torba znajduje się w jednym z muzeów niemieckich.) Przedmiot może pochodzić z plemienia Siuksów, choć Meyer był długo związany z wieloma plemionami zamieszkującymi Wielkie Równiny oraz tereny zachodnie kraju, tak więc może to pochodzić z rozmaitych źródeł.

Niemal na pewno są także inne fotografie przedstawiające te torby. Podobno istnieją historyczne zdjęcia noszących je członków plemienia Plateau, ale nie widziałem ich osobiście. Istnieją przykłady, które zdają się nie pochodzić od Wron, Czarnych Stóp, Kri, Siuksów, Czejenów czy Arapaho. Wywodzą się one od kilku plemion Plateau. Inne należy przypisać plemieniu Hidatsa, a kilka - prawdopodobnie Jutom. Nigdy nie widziałem przykładu, który wywodziłby się wyraźnie z terenów południowych (od Komanczy lub Kiowa).

Jedną z tajemnic jest cel, w jakim wykonywano torby. Wszystkie są niezbyt duże, a wiele z nich ma tak samo niewielki rozmiar. Do większości można by było włożyć przedmioty takie jak małe lusterka na wymianę, puszki kapiszonów oraz niewielkie przedmioty przypominające wisiorek. Prawdopodobnie nie były one wykonywane w jednym celu, tylko stanowiły małe sakiewki wykorzystywane do wielu zadań mogące pomieścić małe przedmioty. Tak jak mnóstwo innych rzeczy, takich jak narzędzia do rozniecania ognia lub szydełka, które zachowały się do dzisiaj, torby pełniły bardziej funkcję dekoracyjną aniżeli użytkową. Opierając się na przekazach Kurza, Juliusa Meyera oraz rysunku reprezentującym Ledger Art, przedmioty te należały do mężczyzn. Jednak nie można wykluczyć, że w pewnym okresie w niektórych plemionach używały ich także kobiety. Prawdopodobnie torby z klapą przypominającą proporczyk były cenione w pierwszej kolejności ze względu na dekoracyjny charakter klapy, a nie z powodu swej użyteczności. Klapa dawała szansę dodania niewielkiej, acz atrakcyjnej warstwy koralików na sukience.

Torba z klapą w kaształcie proporca

Kliknij aby powiększyć

Istnieje hipoteza mówiąca o tym, że torby mają pochodzenie podobne do innych przedmiotów. Znana sakiewka na pasku z zaokrągloną klapą, popularna w północnej części Równin Centralnych i wśród Indian Plateau, wyraźnie reprezentuje zbliżony typ obiektu. Ja jednak wierzę, że sakiewki z zaokrągloną klapą były związane bezpośrednio z prototypami kapiszonów wojskowych oraz skrzynek na naboje, podczas gdy torby z klapą przypominającą proporczyk pojawiły się o przynajmniej 20-30 lat wcześniej. Po drugie, torby z zaokrągloną klapą były i są używane przez reprezentantów obojga płci, podczas gdy omawiany rodzaj toreb wydaje się być typowo męskim atrybutem. Po trzecie, wszystkie zaokrąglone klapy miały rozmiar i kształt taki sam jak przykrywana przez nie torba, a klapy przypominające proporczyki były zawsze dłuższe niż sakiewki. Wreszcie torby z zaokrąglonymi klapami nie mają wszytych szarf. Z tyłu posiadają otwory na przymocowanie oddzielnego paska.

Sugeruje się też inne powiązanie – z torbami z zakładkami kojarzonymi z Indianami Ute, Arapaho oraz Apaczami Jicarilla. Torby te to sakiewki, których zakładki przypominające proporczyk zwisają z dolnej części zamiast frędzli lub innych dekoracji. Jak zostało już powiedziane, torby z klapami przypominającymi proporczyk są prawdopodobnie starsze niż sakiewki z zakładkami, ale wygląd pierwszych mógł mieć wpływ na kształt drugich. Jeśli torba z proporczykiem jest otwierana płasko z sakiewką nad klapą, przypomina to sakiewkę z zakładką i stąd przypuszczenie, że mogło to zainspirować rozwój toreb z zakładką. (W ten sposób została uwieczniona torba z proporczykiem w katalogu w Bernie.) Jednak torby te są zazwyczaj dość małe (choć Ute wykonywali większe egzemplarze), i nie mają pasków ani szarf.

Cechy charakterystyczne toreb są następujące:

1 Sakiewki są zazwyczaj raczej małe, rzadko większe niż 4``. Prawie zawsze sakiewka jest pojedynczym kawałkiem skóry złożonym w kwadrat lub kształt zbliżony do kwadratu ze składaniem na dole. Dwie strony zszyto ku górze, tak aby utworzyły kieszeń otwartą na górze. Obszycie krawędzi tkaniny koralikami zachodzi czasem na boczne szwy. Taka torba ma też jeden rząd koralików przyszytych w stylu „leniwej Indianki” o prostym kształcie z przodu sakiewki wzdłuż krawędzi szwu. Są to zazwyczaj jedyne koraliki, chociaż mamy też przykłady toreb z rzędami koralików z tyłu. Ich następczynie zostały udoskonalone zwisającymi elementami, skręconymi rzemykami lub skórzanymi proporczykami z koralikami w narożnikach. 

Sztuka Indian Ameryki Północnej
2 Paski i rzemyki, jeśli torba je posiada, przyszyte są na górze, blisko krawędzi sakiewki. Wiele z nich to po prostu skórzane paski, ale inne mają dość wymyślne dekoracje z koralików i piór na końcach. Niektóre z tych sakiewek, które przetrwały do dzisiaj, mają ślady szarfy, która została usunięta lub odcięta w pewnym momencie w przeszłości.
Niektóre z szarf są dostatecznie długie, aby owinąć się nimi wokół talii i utworzyć pasek. Jednak inne są dość krótkie i to zbyt krótkie, aby posłużyły do tego celu, chyba że będzie on przeznaczony dla dziecka. Poza tym, że niektóre egzemplarze z krótkimi paskami mogłyby należeć do dzieci, jest też prawdopodobne, że te krótkie szarfy były używane tylko do przytwierdzenia sakiewki do innego paska. Przynajmniej 1 torba, którą widziałem u Wron, była przytwierdzona do wstawianego wąskiego paska z bydlęcej skóry.

3 Zamykające klapy są prawie zawsze w całości pokryte koralikami lub, sporadycznie, piórami. Istnieje jedna torba pochodząca od Indian z plemienia Kri, częściowo pokryta piórami (przedmiot pochodzi z Simms Collection z Field Museum w Chicago. Prawie każda torba z koralikami, jakie widziałem, może zostać z łatwością zakwalifikowana do jednego z trzech typów wspomnianych wcześniej: północna część Wielkich Równin (Czarne Stopy, Kri, Assiniboinowie, Gros Ventre), centralna część Wielkich Równin (Siuksowie, Czejenowie lub Arapahowie) lub Wron/Plateau (Wrony, Nez Percé). Kilka z nich mogło być wykonane przez Indian Ute.
Klapa jest zazwyczaj przynajmniej dwa razy dłuższa od sakiewki, którą pokrywa. Wcześniejsze egzemplarze wykazują tendencję do posiadania klapy porównywalnej długości. Klapy mogą być na końcach zaostrzone, zaokrąglone lub mieć kształt kwadratu. Często na ich tyle znajduje się węzeł rzemyków połączony z węzłem rzemyków w miejscu zszycia sakiewki, tak aby przytwierdzał klapę we właściwym miejscu na dole. Jeśli z krawędzi sakiewki zwisają jakieś elementy, z końca klapy zwisają zazwyczaj identyczne rzeczy.


1 | 2